Proces opanowywania sprawności językowych i komunikacyjnych jest złożony, wielowymiarowy i długotrwały. Jego uwarunkowania mają naturę zarówno biologiczną,
jak i są związane z kontekstem społecznym, a przede wszystkim z interakcjami z dorosłymi użytkownikami języka na wczesnych etapach rozwoju, zaś z rówieśnikami na późniejszych.
Opanowywanie poszczególnych podstawowych kompetencji językowych i komunikacyjnych przebiega podobnie u wszystkich dzieci, niezależnie od rodzaju języka; każde dziecko jest zdolne do posługiwania się językiem.
Często terminy „mowa” i „język” bywają używane zamiennie. Nie są to jednak synonimy. Język oznacza wszelkie środki komunikowania się, za pomocą których myśli i uczucia są kodowane symbolicznie, tak że mogą być przekazywane w sposób zrozumiały dla innych. Pojęcie to obejmuje szereg znacznie różniących się między sobą form komunikowania się, takich jak pismo, mowa, język znaków, wyraz twarzy, gesty, pantomima i sztuka. Mowa jest formą języka, w której dla przekazania znaczeń używa się artykułowanych dźwięków lub słów. Jest to najbardziej efektywny sposób komunikowania się, ma on również największe znaczenie i najszersze zastosowanie. Mowa jest sprawnością zarówno motoryczną i umysłową. Mowa rozumiana jako system językowy bądź jako indywidualna czynność mówienia, jest zjawiskiem unikalnym, spotykanym tylko u ludzi. Owa unikalność wiąże się niewątpliwie ze specyficznymi właściwościami
anatomiczno – fizjologicznymi człowieka, a w szczególności jego mózgu.
Prawidłowy rozwój mowy dziecka stanowi podstawę globalnego rozwoju jego osobowości. Dzięki rozumieniu mowy poznaje ono otaczający świat, a dzięki umiejętności mówienia potrafi wyrazić swoje spostrzeżenia, uczucia, pragnienia.
Człowiek przychodząc na świat, jest istotą bezbronną, uzależnioną całkowicie od innych. Posiada zasób prymitywnych aktywności, które pomagają mu w kontakcie ze światem zewnętrznym. Jednakże dopiero harmonijny rozwój mowy przyczynia się do podnoszenia wartości komunikacji międzyludzkiej. Ma to miejsce w wieku przedszkolnym. Wtedy to także dziecko poszerza swoje zdolności poznawcze, emocjonalne oraz możliwości fizyczne. Wiek przedszkolny to czas przyswajania mowy oraz wykorzystywania jej w celu opisywania postrzegania siebie, innych osób oraz świata. To okres opanowania reguł generowania sensownych wypowiedzi, poprawnych pod względem gramatycznym.
Nauka mowy to wyzwanie, z jakim musi się zmierzyć dziecko. Zazwyczaj udaje się to w kilku pierwszych latach życia człowieka, zanim jeszcze rozpocznie edukację w ramach szkolnictwa zinstytucjonalizowanego.
Mówienie jest sprawnością i trzeba się jej nauczyć tak jak wszystkich innych sprawności. Mowa składa się ze zdolności do wytwarzania pewnych kombinacji dźwiękowych, które można rozpoznać jako słowa – jest to motoryczny aspekt mowy.
Składa się ona również ze zdolności do kojarzenia znaczenia z tymi słowami – jest to umysłowy aspekt mowy. Słowa stają się symbolami osób lub przedmiotów, które reprezentują tylko wtedy kiedy zostanie opanowana umiejętność kojarzenia słów ze znaczeniem.
W uczeniu się mowy bardzo ważną rolę odgrywają:
CZYNNIKI WARUNKUJĄCE UCZENIE SIĘ MOWY
- Biologiczna gotowość do mówienia – rozwój zależy od dojrzałości narządów mowy.
- Psychiczna gotowość do mówienia – zależy od dojrzałości mózgu, a w szczególności jego okolic kojarzeniowych. Gotowość ta zwykle pojawia się między 12 a 18 miesiącem życia. Jest to moment wyuczalności w rozwoju mowy.
- Dobry wzór do naśladowania – jeśli dzieci nie maja dobrych wzorów, nauka mowy jest utrudniona, a rezultaty końcowe są poniżej ich możliwości.
- Możliwości ćwiczenia – brak ćwiczenia obniża motywację do uczenia się mowy.
- Motywacja – jeśli dziecko odkryje że może zrealizować pragnienia nie posługując się mową, jego motywacja do nauki osłabnie.
- Kierowanie uczeniem się mowy – jest to przede wszystkim zapewnienie właściwego wzoru do naśladowania.
Dziecko uczy się mowy od otoczenia, a podstawowym środowiskiem kształtowania się mowy i myślenia jest rodzina. Od początku życia dziecka na barkach rodziców spoczywa duża odpowiedzialność związana z nauką, wychowaniem i opieką potomstwa. Rodzice jeszcze przed rozpoczęciem edukacji zinstytucjonalizowanej zaopatrują dziecko w wiedzę i umiejętności niezbędne do integralnej egzystencji w społeczeństwie. Do zadań rodziców należy także podejmowanie działań mających na celu świadome zwiększanie kompetencji komunikacyjnych dziecka. Styl mowy dziecka zależy od jakości komunikacji pomiędzy rodzicami. Jest to jednak spore uproszczenie. Nie można bezwarunkowo założyć, że mowa dziecka jest odbiciem mowy jedynie jego rodziców. W sytuacji gdy rodzice nie mogą lub też nie chcą uczestniczyć w życiu dziecka, obowiązki rodziców w zakresie sprawowania odpowiedzialnej opieki nad dzieckiem przejmują inne osoby znaczące z rodziny, wspierane przez zinstytucjonalizowane placówki. Odpowiedzi dorosłych na działania i słowa dzieci rozwijają u nich intencję do komunikowania się oraz sprzyjają poznawaniu nowych sposobów porozumiewania. W kontakcie z dorosłym dziecko opanowuje posługiwanie się znakami zewnętrznymi, czyli mową zewnętrzną, która jest produktem społecznym. Ta forma mowy występuje w formie komunikacyjnej, służy nawiązywaniu i utrzymywaniu interakcji. Dziecko w pewnym momencie rozwoju zaczyna używać mowy zewnętrznej do regulowania własnego zachowania, czyli planowania bądź korygowania. Mowa ta stanowi formę przejściową do mowy wewnętrznej, która operuje znakami wewnętrznymi i służy do regulowania własnego zachowania jednostki.
W rodzinie dziecko czuje się bezpiecznie i dlatego ma większe możliwości do swobodnego wypowiadania się, ma okazję pytać o wszystko na bieżąco. Język, jakim posługują się najbliższe dziecku osoby, a szczególnie rodzice, jest dla niego wzorem do naśladowania. Słowa, jakich najczęściej rodzice używają, poprawność wypowiadania się, intonacja i sposób przekazywania emocji, to wszystko jest podstawą rozwoju mowy. Rodzice muszą więc do dziecka mówić językiem naturalnym, nie spieszczać, nie naśladować dziecinnej wymowy, nie używać nazw zastępczych. W rodzinie dziecko gromadzi coraz to nowe informacje o otaczającej rzeczywistości, bogacąc swą wiedzę o świecie.
Rodzice przebywają z dzieckiem zazwyczaj dużo czasu. By zapewnić harmonijny rozwój mowy swojego dziecka, powinni dobrze wykorzystywać dostępny czas i swoje możliwości, których jest dosyć dużo.
Rodzicu
- Czytaj bajki swojemu dziecku – podczas czytelniczych spotkań mały człowiek stale wzbogaca zasób pojęć, słów. Doskonali też styl i sposób wypowiadania się. Systematycznie rozwijają się jego umiejętności komunikacyjne, z których będzie korzystać w życiu codziennym zawsze tam, gdzie spotka się z drugim człowiekiem.
- Rozmawiaj, ponieważ nieme bycie z dzieckiem nie wpływa stymulująco na rozwój jego mowy. Dziecko nie doświadcza wtedy wzorca poprawnej mowy, nie rozwija swojego słownika biernego i czynnego.
- Nie wyręczaj dziecka w mowie, nie uprzedzaj jego prośby podając to, na czym mu zależy
- Bawiąc się z dzieckiem wykorzystuj gry językowe – dziecko biorąc udział w zabawach słownych, osłuchuje się z językiem i zaczyna bawić się słowem, a jak powszechnie wiadomo to właśnie zabawa powinna być główną aktywnością podejmowaną przez dziecko
- W zabawie wykorzystuj obrazki – zabawa np. z historyjką obrazkową wspomaga proces analizy, gdyż zadaniem dziecka jest próba „odczytania” treści zawartej na obrazkach, dostrzeżenie różnic i podobieństw pomiędzy obrazkami
- Nie krytykuj ponieważ możesz zniechęcić dziecko do mówienia
- Motywuj swoje dziecko – takie działanie pozwala na podejmowanie komunikacji z otoczeniem
- Mów poprawnie i wyraźnie, nie spieszczaj. Staraj się mówić do dziecka prostymi i krótkimi zdaniami.
- Ogranicz maluchowi korzystanie z urządzeń elektronicznych takich jak telewizor, komputer, tablet, smartfon. Dziecko do półtora roku w ogóle nie powinno oglądać bajek tak samo jak niemówiący dwulatek (i starsze dziecko, gdy rozwój mowy budzi zastrzeżenia)
- Podawaj dziecku pokarmy o różnej konsystencji. Kilkumiesięczne niemowlaki nie powinny jeść samych papek – grudki i kawałki są jak najbardziej wskazane, bo stymulują mięśnie do pracy, natomiast jedzenie posiłków wyłącznie o miękkiej konsystencji rozleniwia mięśnie warg, policzków, języka, przełyku.
Jakość mowy dziecka ma duży wpływ na ogólny rozwój intelektualny oraz jego osobowość. Dzięki mowie dziecko odbiera otaczający je świat, wpływa na myślenie, które niezbędne jest do planowania podejmowanych aktywności. Dobre warunki dla rozwoju mowy mogą stworzyć dziecku jego rodzice, inne osoby bliskie oraz środowisko przedszkolne. Dom i przedszkole to środowiska, w których dziecko spędza zazwyczaj najwięcej czasu. Stąd też czerpie wzorce mowy. Rodzice posiadają szeroką gamę możliwości stymulujących mowę dziecka – od pozwolenia dziecku na swobodne wyrażanie swoich myśli, sądów, opinii, pragnień, poprzez czytanie dziecku bajek, opowiadań, do pracy poprzez zabawę w formie historyjek obrazkowych, plansz edukacyjnych, rebusów, zabaw słownych. Dobrze jest, gdy dziecko uczy się języka w codziennych sytuacjach w rodzinie przy boku rodziców i bliskich. W domu dziecko może swobodnie zadawać pytania: skupia wówczas uwagę na sobie, formułuje pytanie i dopomina się odpowiedzi. Jest odważniejsze gdyż włącza się w nurt prowadzonych rozmów . Niezależnie od tego, gdzie dzieci formułują pytania i czego te pytania dotyczą, dorośli muszą cierpliwie słuchać i odpowiadać .
Dziecko czuje wtedy komfort i poczucie bezpieczeństwa co wspomaga przyswajanie nowego słownictwa i umiejętności swobodnego komunikowania się.
BIBLIOGRAFIA:
- E. Hurlock: Rozwój dziecka. PWN, Warszawa 1985, s. 315-316.
- Jurkowski: Ontogeneza mowy i myślenia. WSIP, Warszawa 1975, s. 11-14.
- Katarzyna Kowalik-Paluch Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie ORCID – 0000-0003-4151-7957 w :[Lubelski rocznik pedagogiczny T. XXXVIII, z. 4 – 2019/ DOI: 10.17951/lrp.2019.38.4.155-166]
- E. Czaplewska, S. Milewski: Diagnoza Logopedyczna. GWP, Sopot 2012, s. 19 – 21.
- M. Niekrasz „Środowisko rodzinne i jego wpływ na rozwój mowy dziecka, czyli jak ważni są rodzice dla kształtowania mowy dziecka”